dr Marta Kowalczyk
Kształcenie osób niepełnosprawnych na poziomie uniwersyteckim w Polsce.
Podstawowe problemy i propozycje rozwiązań
w: W służbie Bogu i człowiekowi. Księga pamiątkowa na siedemdziesiąte piąte urodziny ks. kan. prał. dr. Wiesława Mikołaja Więcka, A. Bielinowicz (red.), Olsztyn 2013, s. 291-301.
Wstęp
Według danych szacunkowych osoby niepełnosprawne stanowią 14 proc. ogółu ludności, z czego ok. 3, 5 proc. dotkniętych jest inwalidztwem ciężkim. W Polsce jak wykazał spis powszechny z roku 2002 żyło ponad 5 mln osób niepełnosprawnych, co stanowiło 14,3 proc. ogółu społeczeństwa. Obecnie osoby niepełnosprawne stanowią 10, 76 proc. ogółu społeczeństwa. Przy czym według danych GUS w III kwartale 2010 roku liczba osób powyżej 15. roku życia funkcjonujących w Polsce z różnego typu niepełnosprawnością wynosiła 3414 tys. osób, z czego zaledwie 5, 9 proc. posiadało wykształcenie wyższe[1].
W tym czasie w różnych sektorach pracowało każdego roku nieco ponad 200 tys. osób niepełnosprawnych[2], a studia według danych GUS z 2008 roku podjęło ogółem 25265 osób z różnymi typami niepełnosprawności[3]. Obszar do dyskusji i podjęcia działań jest więc duży, podobnie jak możliwość pozyskania przez uczelnie rzeszy nowych studentów, a co za tym idzie środków na ich kształcenie, ponieważ w roku szkolnym 2009/2010 w szkołach podstawowych kształciło się 38 090 uczniów z różnymi typami niepełnosprawności, którzy w najbliższych latach będą mogli podjąć studia na wyższych uczelniach[4].
Sama bowiem niepełnosprawność nie pozbawia prawa do edukacji. Nie wyklucza też ani chęci zdobywania wiedzy i wykształcenia, ani możliwości wykonywania określonych prac przez dotknięte cierpieniem osoby. Błędem byłoby też twierdzić, że osoby niepełnosprawne nie chcą i nie mogą poprzez swoją aktywność ofiarować społeczeństwu już nic. Tym bardziej, że zarówno nauczanie Kościoła jak i nasze ustawodawstwo państwowe głosi, że prawo do uczenia się, zdobywania wykształcenia i do pracy wynika z podstawowych uprawnień każdej osoby do życia, rozwoju, wolności i wiążącej się z nią odpowiedzialności. Prawa te w sposób szczególny zawiera i potwierdza również Konwencja ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, która została w roku 2012 ratyfikowana i podpisana przez Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego[5].
Poruszane w różnych dokumentach kwestie dotyczą m.in. możliwości wykonywania przez osoby niepełnosprawne pracy, co staje się realne przede wszystkim dzięki uprzednio zdobytemu wykształceniu i zawodowi, dając jednocześnie szansę na wprowadzenie w życie tych podstawowych praw człowieka. Toteż odpowiedzialność za realizację i przestrzeganie prawa obywateli do kształcenia i zatrudnienia spoczywa przede wszystkim na państwie, gdyż niepełnosprawność nie pozbawia żadnej osoby jej praw podstawowych. Przy okazji podczas procesu edukacyjnego z korzyścią dla jednostek, społeczeństwa i państwa realizowane są cele rehabilitacyjne i integracyjne. Dlatego w opracowaniu niniejszym zaprezentowane zostaną obszary, w których według autorki konieczne jest wsparcie osób z różnymi typami niepełnosprawności, aby możliwie najlepiej z poszanowaniem godności każdego człowieka mógł zaistnieć i przebiegać proces kształcenia oraz integracji społecznej. Bezpieczna komunikacja z możliwością wsparcia przez asystenta osoby niepełnosprawnej, odpowiednia infrastruktura oraz adekwatna do potrzeb organizacja zajęć na uczelni, to priorytety bez których zwiększenie aktywności i funkcjonowania osób niepełnosprawnych w naszym kraju nie będzie możliwe.
1. Prawa osób niepełnosprawnych
Każda osoba niepełnosprawna jest jednostką w pełni swych praw znajdującą się w sytuacji ograniczającej ją, stworzonej przez bariery środowiskowe, ekonomiczne i społeczne, których nie może tak jak inni ludzie przezwyciężyć wskutek występujących w niej uszkodzeń. W tej sytuacji do pomocy zobowiązane jest państwo oraz różnego rodzaju organizacje charytatywne, które mogą w określonym zakresie to państwo wspierać. W naszym kraju te podstawowe prawa sformułowane zostały w artykule 30 Konstytucji RP, który głosi że „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”[6]. Poza tym artykuł 69 Konstytucji RP mówi, że „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”. Pomimo jednak tak ważnego zapisu w Konstytucji nie sposób nie zauważyć utrudnień choćby architektonicznych, które na co dzień uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym załatwienie spraw w urzędach, nie mówiąc już o nieprzystosowanych kinach czy teatrach. Problem dotyczy też wielu budynków uczelnianych. W tej sytuacji warto zwrócić uwagę na interesujący sposób działania Stowarzyszenia Rozwoju Inicjatyw Społecznych „Wspólnota”, które chcąc wymóc modernizację obiektów i zrobienie choćby podjazdów do budynków użyteczności publicznej, w ramach ogólnopolskiej kampanii Antybudynek.pl utworzyło portal prezentujący budynki nie dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych[7]. Przedsięwzięcie to w sposób niemal naoczny pokazuje, jak trudno jest wyegzekwować w naszym kraju prawa nakazujące tworzenie udogodnień architektonicznych, które nie tylko niepełnosprawnym, ale też i matkom z małymi dziećmi w wózkach i osobom starszym umożliwiają na równi ze sprawnymi, komunikację i funkcjonowanie w społeczeństwie. A przecież artykuł 32 Konstytucji RP stanowi, że „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne” oraz że „Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”, co dotyczy przecież również niepełnosprawności[8].
Dlatego mając na uwadze artykuł 47 Konstytucji RP, stanowiący że każdy człowiek ma prawo do decydowania o swoim życiu osobistym, nie można odmawiać także osobom niepełnosprawnym na przykład możliwości podjęcia studiów[9]. Wprawdzie artykuł 70 Konstytucji RP w punkcie 1 mówi, że każdy ma prawo do nauki a nauka obowiązkowa jest w naszym kraju tylko do 18 roku życia, ale już w punkcie 2 napisano, że „Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów”, co określają dodatkowe przepisy[10]. W przypadku niepełnosprawnych kwestię rehabilitacji, wsparcia finansowego i wielu wymiarów funkcjonowania oraz przekwalifikowania zawodowego i zatrudnienia reguluje Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 roku[11]. Ustawa ta porządkuje przepisy dbając, aby funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w społeczeństwie przebiegało w godnych warunkach i z poszanowaniem ich indywidualnych potrzeb. Ustawa ta doprecyzowuje też ogólny termin „niepełnosprawni” określający osoby, których stan odbiega od przyjętej normy sprawności fizycznej lub umysłowej, co umożliwia w porządku prawnym przedsięwzięcie wobec potrzebujących odpowiednich kroków w celu zapewnienia im środków do życia[12]. Ponadto dokument określa trzy poziomy według których orzeka się lekki[13], umiarkowany[14] lub znaczny stopień niepełnosprawności[15], co pozwala na nałożenie na pracodawców określonych norm i warunków koniecznych do stworzenia miejsca pracy dla osoby niepełnosprawnej a uczelniom i samym zainteresowanym beneficjentom stwarza możliwość na korzystanie z określonych form wsparcia umożliwiającego jak najlepsze funkcjonowanie w społeczeństwie[16]. Tym samym ustawodawca dostrzegł potrzebę istnienia różnych form działalności człowieka, które pomagają w procesie samorealizacji oraz rehabilitacji indywidualnej, społecznej i zawodowej. Wśród nich ważne miejsce zajmuje edukacja, która na poziomie uniwersyteckim pozwala nie tylko na realizowanie celów rehabilitacyjnych, ale i na budowanie dojrzałych postaw społecznych prowadzących do opartej na wzajemnym szacunku i zrozumieniu potrzeb integracji. Ona bowiem stanowi ważny do osiągnięcia cel – szczególnie, że na skutek napotykanych problemów a niekiedy i ostracyzmu ze strony osób zdrowych wiara niepełnosprawnych we własne możliwości maleje, czują się niepotrzebni, sfrustrowani. Z czasem pojawia się też apatia, depresja a wraz z uśmiechem znika chęć do życia. Sprawą przemilczaną pozostają samobójstwa. Toteż warto podkreślać przy każdej możliwej okazji jak ważna jest możliwość aktywności osób niepełnosprawnych na uczelniach wyższych, które nie tylko mogą i powinny dawać wykształcenie, ale i stawać się dla przyszłej inteligencji środowiskiem otwartym na inność, przyjaznym i wzorcowym dla innych grup społecznych.
2. Studiowanie jako forma rehabilitacji
Niepełnosprawność może być widoczna lub ukryta, znaczna bądź umiarkowana, czasowa albo stała. W nomenklaturze polskiej dodatkowo dzieli się ją na następujące rodzaje: mobilną/ruchową, umysłową/intelektualną, narządu słuchu, narządu mowy oraz upośledzenia wzroku[17]. Natomiast Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) przedstawia inny podział grup osób niepełnosprawnych, dzieląc je na osoby: z upośledzeniami lokomocyjnymi (ruchowymi), z upośledzeniami widzenia, z upośledzeniami w zakresie środków porozumiewania się (mowa, pismo), z upośledzeniami natury organicznej, z upośledzeniami intelektualnymi, bądź zaburzeniami emocjonalnymi, z wadami zewnętrznymi (widocznymi), z wadami niewidocznymi i z zaburzeniami wynikającymi z procesu starzenia się[18]. W zależności od stopnia i rodzaju niepełnosprawności można mówić o przystosowaniu osób niepełnosprawnych do życia w sensie fizycznym, psychicznym i społecznym. Przystosowanie fizyczne odnosi się do wyuczenia maksymalnej sprawności fizycznej; psychiczne obejmuje osiągnięcie akceptacji siebie jako osoby niepełnosprawnej, a społeczne dotyczy nabycia nowych ról społecznych lub nauczenia się wypełniania dawnych w zmodyfikowanych aktualną sytuacją warunkach[19]. W osiągnięciu tych celów ważną rolę odgrywa rehabilitacja zawodowa oraz społeczna. Pierwsza „ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy”[20], druga z kolei powinna umożliwić uczestnictwo w życiu społecznym poprzez: „wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej; wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych; likwidację barier, w szczególności architektonicznych, transportowych, technicznych, w komunikowaniu się i dostępie do informacji oraz kształtowaniu w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających integracji z osobami niepełnosprawnymi”[21]. Wszystkie te cele możliwe są do realizowania podczas studiowania. Korzyści z wzajemnego oddziaływania na siebie wspólnie ze sobą przebywających są wielostronne i dotyczą zarówno osób z niepełnosprawnością jak i osób sprawnych, uczących się i pracujących na uczelni.
Dzięki możliwości kontynuowania nauki na poziomie wyższym osoby niepełnosprawne mogą czuć się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa, realizując w ten sposób swoisty program wyzwalania się z ograniczających ich funkcjonowanie determinizmów. Przy czym możliwość realizowania marzeń związanych z wykonywaniem w przyszłości określonego zawodu, rozwoju intelektualnego oraz jak największego usamodzielnienia się odgrywa rolę nie do przecenienia, wpisując się w cele procesu rehabilitacji oznaczającej cały „zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej”[22].
Jednocześnie, przy odpowiednim wsparciu uczelni, realizowany jest proces wyzwalania człowieka od determinizmów przyrody, bo dzięki owocom techniki także osoby z różnymi typami niepełnosprawności mogą być coraz bardziej niezależne. Dlatego też trzeba mieć na uwadze, że studia osób niepełnosprawnych nie mogą się odbywać w nieodpowiednich warunkach. Powinny też uwzględniać aspekty terapeutyczne oraz program rehabilitacji medycznej, ponieważ środowisko znajomych, wykonywane czynności i pewien porządek dnia, który przez stałe godziny zajęć uczelnianych zobowiązuje do sumienności i aktywności w ciągu doby, zmagającym się z przeciwnościami losu i ubytkiem zdrowia może pomóc poradzić sobie z powstałymi w sferze psychicznej urazami.
Obecnie, dzięki rozwojowi techniki także osoby dotknięte ciężkimi urazami i chorobami, jeśli tylko zechcą i pomoże im się zdobyć odpowiednie narzędzia – np. w postaci cyfrowego dyktafonu, komputera sterowanego głosem (jeśli ktoś ma kłopoty z pisaniem albo jest niewidomy) lub klawiatury z alfabetem Braille’a – mogą komunikować się ze światem, studiować i pracować[23]. Wprawdzie za wsparcie przy zakupie różnego rodzaju sprzętów rehabilitacyjnych, wspomagających funkcjonowanie osób niepełnosprawnych odpowiada Narodowy Fundusz Zdrowia i Państwowy Fundusz Osób Niepełnosprawnych, jednak pomoc udzielana jednorazowo lub raz na trzy lata jest niewystarczająca i często nie nadąża za potrzebami studentów z niepełnosprawnością. Niewystarczalność działań funduszy państwowych najlepiej można dostrzec w sytuacji ludzi młodych, którzy w okresie wzrostu przybierają kilka centymetrów rocznie i zakupiona proteza lub gorset ortopedyczny nadają się do wymiany już po kilku miesiącach. Możliwości zakupu lub dofinansowania nie ma, a żyć trzeba…
W tej sytuacji zarówno dla uczelni wyższych jak i uczących się w ich murach niepełnosprawnych studentów korzystnym rozwiązaniem byłoby powołanie i funkcjonowanie 3- lub 4-osobowych zespołów do spraw niepełnosprawnych studentów, w skład których wchodziłaby przynajmniej jedna osoba niepełnosprawna w stopniu znacznym oraz zawiązanie przy uniwersytetach fundacji o określonym profilu pomocy – „własnym”, niepełnosprawnym studentom. Korzyści z takiego dwustopniowego działania byłyby wielorakie, bowiem powołany zespół nie tylko służyłby doradztwem zawodowym i psychologicznym, pomocą w staraniach o przystosowany dla niepełnosprawnych akademik oraz w wypełnianiu formularzy o dofinansowanie specjalistycznego sprzętu do PFRON, ale mógłby też koordynować zamówienia składane przez uczelnię na sprzęt – zarówno do funduszy państwowych jak i do własnej fundacji.
Poza tym fundacja uczelniana, dzięki działalności zespołu ds. studentów niepełnosprawnych dokładnie będzie znała ilość osób z określonymi rodzajami niepełnosprawności i ich potrzeby sprzętowe, co pozwoli na dokonanie odpowiednich do potrzeb zakupów, a tym samym przyczyni się do możliwie najlepszego dla wszystkich studiujących ujednolicenia sposobu prowadzenia zajęć przez wykładowców. Powstanie przy uczelni fundacji o określonym profilu i z myślą o niepełnosprawnych beneficjentach pozwoli też na pozyskiwanie 1 procenta z podatku rocznego, który pracownicy i studenci mogliby przekazywać w rozliczeniu PIT oraz na pozyskiwanie funduszy w ramach projektów wykorzystujących fundusze z Unii Europejskiej i PFRON. Pozyskane w ten sposób sprzęty i kwoty przyczyniłyby się do zniwelowania barier architektonicznych, które uniemożliwiają niepełnosprawnym studentom dostanie się na uczelnię lub poruszanie się po niej bez przeszkód oraz na korzystanie bez przeszkód z wykładów i zasobów bibliotecznych osób niewidomych lub niesłyszących. Tym samym możliwym do osiągnięcia stałby się równy dla wszystkich obywateli bez względu na ich sprawność dostęp do kształcenia oraz budowania relacji społecznych opartych na szacunku i braterstwie. Pozwoliłoby to osiągnąć cele rehabilitacji indywidualnej, zawodowej i społecznej, a tym samym jak najwyższy możliwy poziom samodzielności osoby niepełnosprawnej i jej przejście z pozycji biorcy na pozycję dawcy – będącego osobą produktywną i tworzącą wraz z innymi cenne społecznie wartości.
3. Pozaedukacyjne aspekty studiowania osób niepełnosprawnych
Osoby niepełnosprawne tak jak wszyscy inni potrzebują czuć się potrzebnymi. Formy aktywności takie jak nauka i w dalszej perspektywie praca dodają im odwagi i wzmacniają poczucie własnej wartości. Aktywność w zespole uczy ich także kultury pracy w grupie, stanowiąc często dla niepełnosprawnych źródło siły, wsparcia i motywacji do dalszego rozwoju osobowego, moralnego oraz walki z chorobą[24]. Ponadto możliwość podjęcia studiów przez osoby niepełnosprawne decyduje o ich życiowym usamodzielnieniu, pozwala zaspokoić potrzebę samorealizacji, akceptacji i szacunku, ułatwiając jednocześnie integrację społeczną[25]. Przy czym zarówno nauka jak i praca przeciwstawia się swoistemu wykluczeniu i pomaga wzmocnić niepełnosprawnym świadomość własnej godności. W ramach umożliwienia nauki, pracy, integracji społecznej i pomocy w USA i w Europie Zachodniej (Niemcy, Dania, Szwecja) od wielu lat oprócz wolontariatu, funkcjonuje zawód asystenta osoby niepełnosprawnej, który od niedawna – niestety bez większych sukcesów -przeszczepiany jest na grunt polski[26]. Praca takiego asystenta polega na wspomaganiu osoby niepełnosprawnej w miarę normalnym funkcjonowaniu, w szczególności na uczelni – jeśli kontynuuje naukę i w pracy – jeśli chce i może pracować. Do podstawowych zadań asystenta należy m.in.: świadczenie pomocy w dojeździe w wybrane miejsce (np. zakład pracy, rehabilitacja, uczelnia), załatwianie spraw urzędowych a nawet codziennych, umożliwienie korzystania z dóbr kultury i rekreacji oraz w razie takiej potrzeby komunikowanie się z otoczeniem (np. tłumaczenie języka migowego). Praca takiego asystenta w ramach programu przygotowanego przez uczelnię dla studentów, byłaby nie tylko dobrym bodźcem do integracji i zawiązywania przyjaźni, ale też alternatywą dla sprawnych – choć uboższych studentów, którzy opiekując się niepełnosprawnym kolegą lub koleżanką z roku mogliby uczciwie zarabiać na swoje wydatki[27].
Poza pomocą asystenta, walka ze skutkami inwalidztwa obejmuje też kilka podstawowych form działalności, w tym: profilaktykę, terapię, rehabilitację i opiekę społeczną. Do istoty tych działań należy dążenie do pełnej integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem, co w przypadku uczelni wyższych i wykładowców osiągnąć można, kiedy w procesie edukacyjnym nie koncentruje się na niepełnosprawności ucznia i jego brakach, ale na tym, co student potrafi. Pozwala to studentowi przeżyć sukces i nabrać pewności siebie, zapobiegając przy okazji przez integrację tendencjom segregacyjnym i nietolerancji.
4. Warunki konieczne do studiowania osób niepełnosprawnych
Podstawowa zasada porządku społeczno-etycznego zwraca uwagę na zasadę powszechnego używania dóbr, co w pewien szczególny sposób odnosi się również do dóbr kulturalnych, naukowych, intelektualnych i duchowych. Osoby z różnymi rodzajami niepełnosprawności, na skutek występującego u nich uszczerbku na zdrowiu i barier występujących w otoczeniu mają często ten dostęp ograniczony lub utrudniony. Dlatego priorytetem na uczelniach chcących pozyskać niepełnosprawnych studentów powinno być przy odpowiednim wykorzystaniu dofinansowania PFRON, przystosowanie budynków i całej infrastruktury tak, aby każdy mógł poruszać się bezpiecznie i bez trudności.
Wśród barier wymienianych w naszym kraju najczęściej zarówno przez osoby niepełnosprawne jak i terapeutów występują: bariery społeczne przejawiające się w negatywnych lub obojętnych postawach pełnosprawnych wobec niepełnosprawnych; bariery ekonomiczne, do których zalicza się wszelkie problemy socjalno-bytowe, stwarzające trudne warunki życiowe; bariery prawne widoczne w dyskryminujących przepisach oraz bariery architektoniczne i urbanistyczne – widoczne w niedostosowaniu budynków i obiektów użyteczności publicznej do możliwości lokomocyjnych osób niepełnosprawnych. Co warte podkreślenia, te najczęściej wymieniane bariery utrudniają również możliwość podjęcia studiów na większości polskich uczelni. Dlatego chcąc przyciągnąć do gmachów uniwersyteckich osoby niepełnosprawne konieczne jest, aby zarówno budynki dydaktyczne, miejsca odpoczynku jak i akademiki przygotować szczególnie starannie, minimalizując w ten sposób wynikający z ułomności dyskomfort podejmującego naukę studenta. Podjazdy dla wózków, windy, platformy dla niepełnosprawnych, odpowiednio przystosowane toalety z odpowiednimi uchwytami, kabiny prysznicowe z brodzikami bezprogowymi, wypukła mapa topograficzna miasteczka akademickiego ułatwiająca niewidomym orientację oraz sprzęt komputerowy w bibliotece z oprogramowaniem screen reader (umożliwiającym rozpoznawanie zawartości monitora – ikon, pasków narzędzi i tekstu) wyposażony w syntezator mowy, monitor brajlowski i skaner umożliwiający przekształcanie drukowanych tekstów z wersji graficznej na tekstową – to tylko niektóre urządzenia pozwalające na pokonanie kłopotliwych barier. Ważne jest także, aby poza odpowiednio zorganizowanym miejscem wykładów, na uczelni panował dobry klimat psychospołeczny. Chodzi przede wszystkim o wykluczenie sytuacji, w których niepełnosprawny student stałby się ofiarą wynikających z niedojrzałości społecznej lub po prostu głupoty i chamstwa upokarzających żartów i komentarzy. Liczne doświadczenia niepełnosprawnych pokazują wciąż z jednej strony przejawy tego typu dyskryminacji, z drugiej zaś istniejącą potrzebę funkcjonowania cierpiących w społeczeństwie, które w ten sposób uwrażliwia się na istniejącą w świecie odmienność, rozwija empatię i pozwala przygotować się na ewentualne negatywne doświadczenia losowe, które mogą spotkać każdego. W tej sytuacji ważne jest określenie obszarów wsparcia, które umożliwią osobom niepełnosprawnym nie tylko studiowanie w obrębie budynków uczelnianych, ale pozwolą na pełne ich funkcjonowanie w społeczeństwie.
5. Obszary wsparcia
Bezpieczna komunikacja z możliwością wsparcia przez rekrutowanego spośród sprawnych studentów asystenta osoby niepełnosprawnej, odpowiednia infrastruktura oraz adekwatna do potrzeb organizacja zajęć na uczelni – to priorytety bez których zwiększenie aktywności i funkcjonowania osób niepełnosprawnych na uczelniach wyższych w naszym kraju nie będzie możliwe. Poza dbałością o wyposażenie sal wykładowych i minimalizacją dyskomfortu studenta wynikającą z jego ułomności przez stworzenie życzliwego i pełnego szacunku klimatu psychospołecznego, władze uczelni mogłyby zadbać też o zorganizowanie odpowiedniego transportu. Satysfakcjonujące efekty uzyskać można na przykład przez praktykowane już konsultacje władz uczelni z MPK i korzystne godziny odjazdu autobusów niskopodłogowych z najbliższych okolic domów studenta, w których mieszkają osoby niepełnosprawne. Innym praktycznym rozwiązaniem jest pozyskanie z PFRON środków finansowych na busy przystosowane do przewozu osób niepełnosprawnych, które przewoziłyby studentów i w miarę potrzeb mogłyby też służyć uczelni do innych potrzeb. Priorytetem byłby jednak transport niepełnosprawnych studentów.
Poza tym ważną rolę integracyjną odgrywa szeroko rozumiane życie studenckie. Dlatego też nie można zapominać o stworzeniu odpowiednich warunków mieszkania i likwidacji barier architektonicznych na terenie miasteczka studenckiego, tak aby na przykład osoba na wózku inwalidzkim bez problemów mogła korzystać z uniwersyteckiego basenu, kawiarni, kina lub biblioteki. Sytuacja pod tym względem jest coraz lepsza, choć uczciwie trzeba przyznać, że jeszcze wiele pozostało do zrobienia, aby nie tylko warunki na uczelniach były przyjazne dla osób niepełnosprawnych, ale także otaczająca je infrastruktura miejska, którą zaliczyć należy do szeroko rozumianych obszarów wsparcia.
Zakończenie
Można powiedzieć, że współcześnie pod wieloma względami student z niepełnosprawnością w środowisku akademickim ma lepsze warunki nauki niż w czasach PRL. Trzeba jednak też zauważyć, że nie są to jeszcze warunki takie, jakie mają zapewnione niepełnosprawni studenci w krajach Europy Zachodniej. Niepełnosprawność w naszym kraju wciąż jeszcze często przeraża, co może wynikać z braku empatii, wiedzy i niekiedy tolerancji. Dlatego tak ważne jest przedstawianie społeczeństwu różnych aspektów funkcjonowania osób z niepełnosprawnością podkreślając ich godność – także w takich formach życiowej aktywności jak nauka.
Warty też podkreślenia jest terapeutyczny i twórczy charakter studiowania, który podobnie jak praca zawodowa odgrywa ważną rolę w procesie rehabilitacji osób z różnymi typami niepełnosprawności. Niepełnosprawni bowiem, tak jak osoby sprawne potrzebują czuć się potrzebnymi dla innych, realizując się przez różne formy aktywności, które dodają im odwagi i poczucia własnej wartości, pozwalając na zawieranie nowych znajomości i funkcjonowanie w społeczeństwie pomimo trudnej sytuacji zdrowotnej. Dzięki zaangażowaniu w proces edukacji, niepełnosprawni studenci mają możliwość kształtowania w sobie pewnych wartości osobowych takich jak punktualność, poczucie odpowiedzialności i pracowitość. Ich późniejsza aktywność zawodowa przyczyniać się może do przemiany otaczającego świata, poprzez tworzenie nowych wartości kulturowych i cywilizacyjnych.
Problemy związane z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych na uczelniach są do pokonania. Konieczna jest tylko otwartość i uwrażliwienie pracowników uczelni na ich specyficzne potrzeby wynikające z ułomności, odpowiednia infrastruktura oraz fundusze umożliwiające takie przystosowanie ciągów komunikacyjnych oraz wyposażenie sal wykładowych, aby osoby z różnymi typami niepełnosprawności mogły korzystać z dostępu do edukacji czując się pewnie i bezpiecznie. Nad właściwym wypełnieniem tych zobowiązań czuwać powinno państwo, które zobowiązuje do tego Konstytucja RP, troska o drugiego człowieka oraz zwykła ludzka solidarność.
Słowa kluczowe: niepełnosprawność, edukacja niepełnosprawnych, aktywizacja, bariery architektoniczne, bariery społeczne.
Key words: disability, education of disabled persons, activation, architectural barriers, social barriers.
SUMMARY
Kształcenie osób niepełnosprawnych na poziomie uniwersyteckim w Polsce.
Podstawowe problemy i propozycje rozwiązań.
W Polsce żyje przeszło 5 milionów osób niepełnosprawnych. Wiele z nich mogłoby kształcić się na uniwersytetach. Problem polega jednak na tym, że budynki oraz ich wyposażenie nie są przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. Dla wielu z nich jest to też szansa na rehabilitację społeczną. Dlatego, aby zwiększyć liczbę studentów z różnymi typami niepełnosprawności należy dążyć do likwidacji barier architektonicznych, prawnych i mentalnych, zwiększyć ilość pozyskiwanych środków z UE i PFRON oraz utworzyć własne narzędzia finansowania niepełnosprawnych studentów.
People with disabilities and their education at the university level in Poland
Basic problems and suggested solutions
In Poland there are over 5 million disabled people. Many of them could be educated at universities. The problem lies in the fact that the buildings and their contents are not accessible for disabled people. For many of them, studying is also an opportunity for social rehabilitation. Therefore, to increase the number of students with various disabilities to be able to study at the universities, there have to be efforts be eliminate architectural, legal, and mental barriers. There are also needs to increase the amount of funds obtained from the EU and PFRON as well as create own tools to help financially students with disabilities.
Dane kontaktowe: 760313@wp.pl; kom. 507 501 331
[1] W 2009 roku aż 39, 8 proc. osób z niepełnosprawnością, które są w wieku produkcyjnym posiadało wykształcenie zawodowe, a 32, 1 proc. posiadało co najmniej średni poziom wykształcenia. Zob. http://www.integracja.org/?page_id=21, [online], dostęp: 14. 11. 2012.
[2] W 2004 r. znalazło zatrudnienie 201 tys. niepełnosprawnych, a w 2008 r. 220 tys. osób. O wskaźniku zatrudnienia niepełnosprawnych decyduje przede wszystkim rodzaj choroby, która uniemożliwia ich zatrudnienie oraz wykształcenie. Najczęstszą przyczyną niepełnosprawności są schorzenia układu krążenia, narządu ruchu i wzroku. Zob. http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/335099,rosnie_liczba_pracujacych_niepelnosprawnych.html [online], dostęp: 08. 07. 2009.
[3] W tym: na studiach stacjonarnych znajdowało się 13089 osób, a na studiach niestacjonarnych 12176. Ponadto warto zwrócić uwagę, że z ogólnej ilości liczba studentów niesłyszących i słabo słyszących wynosiła 1723 osób, niewidomych i słabo widzących – 2042, a z dysfunkcją narządów ruchu – 6927 (w tym chodzący – 6367 a nie chodzący tylko 560 osób). Z innymi rodzajami niesprawności studiowało 14573 osób. Dane GUS z 30 listopada 2008 r., http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_E_szkoly_wyzsze_2008.pdf, [online], dostęp: 23. 03. 2010.
[4] Por. http://www.integracja.org/?page_id=21, [online], dostęp: 14. 11. 2012.
[5] 6 września 2012 r. Prezydent Bronisław Komorowski ratyfikował długo oczekiwany w środowisku osób niepełnosprawnych w Polsce dokument. Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, została sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 roku. Jest to pierwszy międzynarodowy akt prawny, który w sposób kompleksowy odnosi się do praw osób niepełnosprawnych. Jego istotą jest zapewnienie pełnego i równego korzystania z praw i podstawowych wolności człowieka wszystkim osobom niepełnosprawnym na równi z innymi. Polskie prawodawstwo zapewnia znakomitą większość praw zapisanych w Konwencji, jednak w codziennym życiu istnieje wiele barier, które uniemożliwiają realizację praw osób niepełnosprawnych, takich jak możliwość pełnego uczestniczenia w życiu obywatelskim i społecznym. Podpisana przez Prezydenta RP ratyfikacja Konwencji ONZ nakłada obowiązek usuwania barier, które napotykają osoby niepełnosprawne w realizacji swoich praw, co w sposób oczywisty dotyczy również prawa do kształcenia na każdym poziomie. Państwa sygnatariusze tego dokumentu są bowiem zobowiązane do podjęcia wszelkich działań na rzecz urzeczywistniania postanowień Konwencji, monitorowania ich realizacji, a także upowszechniania jej zapisów w świadomości obywateli, także obywateli niepełnosprawnych. Dzięki temu możliwa będzie identyfikacja problemów, a także usuwanie przeszkód rzeczywistych i mentalnych, które stają na drodze realizacji praw osób niepełnosprawnych. Zob. http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/art,2302,ratyfikacja-konwencji-onz-o-prawach-osob-niepelnosprawnych.html, http://www.rpo.gov.pl/index.php?md=980&strona=19250&s=1, [online], dostęp: 14. 11. 2012.
[6] Konstytucja RP, art. 30.
[7] W ramach akcji do redakcji portalu można przesyłać z całego kraju zdjęcia budynków użytku publicznego, które nie posiadają wind, podjazdów, podnośników oraz dostosowań wewnętrznych. Zob. www.antybudynek.pl
[8] Konstytucja RP, art. 32, p. 1-2.
[9] Konstytucja RP, art. 47, p. 1
[10] Konstytucja RP, art. 70, p. 1-2. Szeroko problem kształcenia dzieci w odniesieniu do prawa konstytucyjnego omawia Paweł Biała w książce „Konstytucyjne prawo do nauki a polski system oświaty”.
[11] Dziennik Ustaw 97.123.776 z późniejszymi zmianami.
[12] Niepełnosprawność „oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy”. Zob. N. Sillami, Słownik psychologii, tł. K. Jarosz, Katowice 1994, s. 177; Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r., Dziennik Ustaw 97.123.776 z późniejszymi zmianami, art. 2, p. 10. Dalej: Ustawa o rehabilitacji.
[13] Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub techniczne. Zob. Ustawa o rehabilitacji, art. 4, p. 2.
[14] Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych. Zob. Ustawa o rehabilitacji, art. 4, p. 2.
[15] Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. W rozumieniu ustawy „niezdolność do samodzielnej egzystencji” oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się samoobsługę, poruszanie się i komunikację. Zob. Ustawa o rehabilitacji, art. 3, art. 4, p. 1, 4.
[16] Możliwość taka istnieje w przypadkach uzyskania pozytywnej opinii Państwowej Inspekcji Pracy o przystosowaniu przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb niepełnosprawnych oraz zatrudnienia w formie telepracy. Zob. Ustawa o rehabilitacji, art. 4, p. 5, pp 1-2.
[17] E. Baum, Terapia zajęciowa, Warszawa 2008, s. 12.
[18] Ibidem.
[19] Sillami, s. 178.
[20] Zob. Ustawa o rehabilitacji, art. 8, p. 1.
[21] Ibidem, art. 9, p. 1-2.
[22] Zob. Ustawa o rehabilitacji, art. 7, p. 1.
[23] Zob. http://www.elblag24.pl/elblag,telemarketerka_z_doktoratem_w_kieszeni,14194,0,0,0.html [online], dostęp: 14. 02. 2008.
[24] R. Adler, L. Rosenfeld, R. Proctor II, Relacje interpersonalne. Proces porozumiewania się, tł. G. Skoczylas, Poznań 2007, s. 458-461.
[25] Sillami, s. 334.
[26] W polskim prawodawstwie usługi asystenta ON występują w: Ustawie o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. Dz. U. 04.64.593, z dnia 15 kwietnia 2004 r. oraz w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r. Dz. U. Nr 123, poz. 776 z dnia 9 października 1997 r. Wprowadzenie asystenta ON na listę zawodów nastąpiło w Polsce w 2004 roku, na mocy Rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 8 grudnia 2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania, Asystent ON (symbol zawodu 346 (02).
[27] Środki na pensje dla studentów – asystentów ON można pozyskać z PFRON, programu unijnego „Kapitał Ludzki” lub ze środków fundacyjnych uczelni.